ရခိုင္ကမ္းေျမာင္ေဒသသည္ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာင္ႏွင့္ ဆက္စပ္လ်က္ဟိိျပီး၊ ပင္လယ္လိႈင္းႀကီးလိႈင္းငယ္ရို႕သည္ ကမ္းေသာင္နဖူးသို႔ တဘုန္းဘုန္းရိုက္ခတ္လ်က္ဟိသည္။ ရခိုင္ကုန္းတြင္းေဒသတြင္ ျမစ္ေခ်ာင္းအင္းအိုင္ အလြန္ေပါမ်ားျပီး ျမစ္ေခ်ာင္းမ်ားသည္ ပင္လယ္ထဲသို႔ စီး၀င္သည္။ ေျမာက္ပိုင္းရိွ (နတ္ျမစ္၊ မယူျမစ္၊ ကုလားတန္ျမစ္၊ ေလးျမိဳ႕ျမစ္) မ်ားတြင္ ျမစ္လက္တက္ေပါင္းမ်ားစြာဟိသည္။ ေတာင္ဘက္၌ ျမစ္တို၊ ေခ်ာင္းတိုမ်ားသည္ အရွိမွအေနာက္သို႔ စီးဆင္းသည္။

ထင္ရွားေသာျမစ္ေခ်ာင္းမ်ားမွာ (ဒလက္ေခ်ာင္း၊ အမ္းေခ်ာင္း၊ မအီေခ်ာင္း၊ လမူးေခ်ာင္း၊ ဆားျပင္ေခ်ာင္း၊ တန္းလြဲေခ်ာင္း၊ ေတာင္ကုတ္ေခ်ာင္း၊ သေဌးေခ်ာင္း၊ ျပည့္ေခ်ာင္း၊ သံတြဲျမစ္၊ က်ိန္တလီေခ်ာင္းႏွင့္ ဂြေခ်ာင္း) ရို႕ျဖစ္သည္။ ရခိုင္ျမစ္ေခ်ာင္းမ်ားတြင္ ျဖားရီအတက္အက်ဟိသည္။ ျဖားအတက္တြင္ ပင္လယ္ငါးမ်ားသည္ ကုန္းတြင္း ျမစ္ေခ်ာင္းမ်ားသို႔ ဒိုးယိုေပါက္၀င္ေရာက္၍ ရခိုင္ျပည္တြင္ သားငါးပုဇြန္အလြန္ေပါမ်ားသည္။

ရႈတိုင္းသာစြ ရခိုင္ၿမီ

ကဗ်ာဆရာရို႕က ရခိုင္ေဒသကို “ရိုးမေတာင္ဆိုင္း၊ ပင္လယ္၀ိုင္း၍၊ ရႈတိုင္းသာစြ၊ ရခိုင္ၿမီ” ဟူ၍လည္းေကာင္း။ “ၿမီျပင္က်ယ္၀င္း၊ လယ္ယာခင္းႏွင့္၊ အင္းအိုင္ျမစ္ေခ်ာင္း၊ ပင္လယ္ေၾကာင္းႏွင့္” ဟူ၍လည္းေကာင္း။ “က်ယ္ျပန္႔လွစြာ၊ ကၽြန္းဦးၿမီမွာ၊ သၿပီခလို႔၊ ေရာင္ျမ၀ီ၀ီ၊ ေအာင္ျခင္းညံ၍၊ ေအာင္သံက်ဴးလို႔၊ ဇမၺဳဒီမွာ၊ သညီေ၀ါဟာ၊ ေထာပနာႏွင့္၊ ႀသဘာေသာင္းေသာင္း၊ သတင္းေပၚ၍၊ နင္းေက်ာ္ဘိေက၊ သရီေခ်ာင္းတြင္၊ မင္းေကာင္းႀကိမ္ဖန္၊ ဗဟိုရ္ညံ၍၊ စည္သံရိုက္ဟီး၊ ေရႊနန္းေဆာင္ျဖင့္၊ ေျပာင္ေျပာင္ညီးေက၊ ၿမိဳ႕ႀကီးဓညာ” စသည္ျဖင့္လည္းေကာင္း စာဖြဲ႕ဆိုထားၾကပါသည္။

ငါးမ်ားရခိုင္အေခၚ

ဤရီဤၿမီႏွင့္အတူ ရွိပေ၀သဏီကပင္ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ ရခိုင္သားမ်ားႏွင့္အတူ ဒိုးတူေပါင္ဖက္ နီထိုင္လာခသူမ်ားဟု ဆိုခ်င္ပါသည္။ ရခိုင္မ်ားသည္ ျမစ္ေခ်ာင္းအင္းအိုင္ ပင္လယ္၀ိုင္းလွ်က္ မြီးဖြားလာၾကသူမ်ားျဖစ္ရာ တနည္းအားျဖင့္ ရခိုင္ငါးမ်ိဳးစံုႏွင့္အတူ ၀ိုင္းရံၾကီးျပင္းလာသူမ်ားပင္ မဟုတ္ပါလား။ ရခိုင္ငါးမ်ားတြင္ ကိုယ္စီကိုယ္စီ ရခိုင္အေခၚနာမ ဟိၿပီးသားျဖစ္ပါသည္။

ငါးသရြဲမင္းက်ား၊ ဘီသွ်ပ္တရာ၊ ငါးေခြးပနီ၊ ပင္လယ္ငါးခူ၊ ငါးသလဲထိုး၊ သင္ေပါင္းထိုး (ေခၚ) သေဘၤာထိုး၊ ငါးေတာက္တူ၊ ငါးခ်ိဳင့္ၾကား၊ ငါးပတုန္၊ ေဒါင့္ဒနာ၊ ငါးရင္းကုန္း၊ ရုဇနား၊ ငါးကန္႔ဗ်ိဳင္၊ ငါးကုန္းညိဳ၊ မ်က္ဆံက်ယ္၊ ငါးဒါးလြယ္၊ ငါးပသြင္၊ စံလွေမ၊ ငါးဒလာ၊ ငါးသရြဲ၊ ငါးစရိုင္း၊ ငါးႏုသန္း၊ ငါးနံ႔သာ၊ ငါးစလံုး၊ ငါး၀မ္းပူ၊ ငါးရစ္မ၊ ငါးပယံု၊ ငါးကန္သား၊ ငါးသေပြ၊ ၀ါမရွီ၊ ငါးလ၀ါ၊ ငါးပါးသွ်င္း၊ ငါးနီတူ၊ ဗရဲဂါး၊ မွ်ိဳင္ေသွ်၊ စြန္ေသွ်၊ဖက္ေသွ်၊ ခသွ်ာ၊ အာဖာ၊ ဘာသွ်ား၊ ငါးဆူ၊ ငါး၀ ၊ ရိုးရည္၊ ငါးညိဳ႔၊ ရီခူ၊ ရီေမ်ာက္၊ ရီၾကက္၊ ေဒါင္းေျပာက္၊ ပဂ်င္း စသည့္ ငါးအမည္မ်ားမွာ ရခိုင္သံပီသလွပါသည္။

အျခားရခိုင္ငါးမ်ားမွာ ငါးသတစ္၊ လက္ခြာ၊ ငါးတန္၊ ငါးျမင္း၊ ငမန္း၊ လိပ္ေက်ာက္၊ ျပင္သာလိပ္၊ ငါးရံ႕၊ ငါးခူ၊ ငါးျပီ၊ ငါးရက္ ၊ ငါးစြယ္၊ ငါးေၾကး၊ ငါးဖယ္၊ ငါးခံုး၊ ဂဏန္း၊ ၾကက္ဖားပုစြန္၊ ရီလားပုစြန္၊ ေရႊပုစြန္၊ ေက်ာက္ပုစြန္၊ ပုစြန္တက္၊ ပုစြန္စိတ္ စသည္ျဖင့္ အသီးသီးဟိသည္။

ရခိုင္ေဒသဥတုရာသီ

ရခိုင္ေဒသသည္ လီျပင္းၿပီး မိုၾကီးေသာေဒသျဖစ္သည္။ ႏွစ္စဥ္ မိုးရီခ်ိန္လကၼ (၂၀၀) ေက်ာ္ ရြာသည္။ ေဒသအေခၚ (ရမ္းေပါက္လီ၊ ဆင္ေခါင္းလီ၊ ကတၱရန္လီ) ရို႕မွာ ရခိုင္ပင္လယ္လီမ်ားျဖစ္သည္။ ႏြီေခါင္ေခါင္ လဆန္းလဆုတ္ ျဖားသီရက္မ်ားမွာေတာင္ ရခိုင္ျမစ္ေခ်ာင္းမ်ားသည္ သိသိသာသာ ရီေလ်ာ့က်လားေလ့မဟိပါ။ မိုးတြင္းခါဆိုလွ်င္ “၀ါဆို၀ါေခါင္၊ ရီေဖာင္ေဖာင္” ဆိုေရပိုင္ ရခိုင္ျမစ္ေခ်ာင္းမ်ားသည္ ရီၿဖိဳးလွ်က္ဟိပါသည္။

ထို႔ေၾကာင့္ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ ရခိုင္ရီကိုႀကိိဳက္ၿပီး ရခိုင္ရီတြင္ေပ်ာ္သည္။ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ ရခိုင္ရီျမီသဘာ၀ႏွင့္ ရခိုင္လူမ်ိဳးမ်ားကိုခြဲခြာ၍ အျခားတပါးသို႔ လားခ်င္လိုစိတ္ဟိမည္မထင္ပါ။ ၀ိသမေလာဘသားမ်ား မေထာက္မညွာ ဖမ္းဆီးယူလားသည့္အခါမွသာ ပါေတာ္မူဘ၀သို႔ ေရာက္လားမည္ျဖစ္ပါသည္။

ပတ္၀န္းက်င္ကို ႏွံ႔ႏွံ႔စပ္စပ္သိ

ရွိရခိုင္မ်ားသည္ မိမိရို႕ပတ္၀န္းက်င္ဟိ ရခိုင္ငါးမ်ားအေၾကာင္းကို ႏွံ႔ႏွံ႔စပ္စပ္ သိထားဟန္တူပါသည္။ ရခိုင္သားမ်ား၏ဓေလ့စရိုက္ႏွင့္ျဖစ္စဥ္မ်ားကိုလည္း ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ အတြင္းသိျမင္ထားသူမ်ားျဖစ္ေပလိမ့္မည္။ နိစဥ္လူမႈကိစၥမ်ား၌ ရခိုင္သားမ်ားႏွင့္ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ အကၽြမ္းတ၀င္ တြိဆံုၿမဲျဖစ္သည္။ ရွိေခတ္ဦးကပင္ ရခိုင္သားဘ၀၌ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ တစင္းထင္ဟပ္နီေၾကာင္းတြိရပါသည္။

ရခိုင္သမိုင္းအရ ၀ါသုေဒ၀မင္းေနာက္ ျဗဟၼဏရာဇာမင္းဆက္၌ ဘီစီ (၃၃၂၅) မတိုင္မီွကာလက ကစၦပနဒီျမစ္၏အရွိဘက္ (၉၉) ျမိဳ႕။ အေနာက္ဘက္ (၉၉) ျမိဳ႕ တည္ဟိခသည္။ အရွိဘက္ျမိဳ႕မ်ားအနက္ (ငါးရန္႔ေခ်ာင္းျမိဳ႕) ႏွင့္ အေနာက္ဘက္ျမိဳ႕မ်ားအနက္ (ငါးတန္သရဲျမိဳ႕) ဟူ၍ ရခိုင္ငါးနာမည္မ်ားႏွင့္ မွည့္ေခၚထားသည္ကို တြိရပါသည္။

ဒဂၤါးမွာခတ္ႏွိပ္ထား

ရခိုင္ဒဂၤါးသမိုင္းကိုေလ့လာလွ်င္ အမည္ထိုးပါဟိေသာ အေစာဆံုးဒဂၤါးမွာ ေဒ၀စျႏၵဒဂၤါး ျဖစ္ပါသည္။ ခန္႔မွန္းသကၠရာဇ္ ေအဒီ (၃) ရာစုႏွင့္ (၄) ရာစု စဦးပိုင္းေလာက္က သြန္းလုပ္ခေသာ စာထိုးမပါ ပတုန္း (အျမီး) ပါဟိသည့္ ပင္လယ္ခရုပံု ခပ္ႏွိပ္ထားသည့္ဒဂၤါးအခ်ိဳ႕မွာ ႏိုင္ငံျခားျပတိုက္မ်ား၌ ဟိပါသည္။ ယင္းဒဂၤါးမ်ားကို စျႏၵားမင္းမ်ားသြန္းလုပ္ခၿပီး၊ ရွိအက်ဆံုးျဖစ္မည္ဟု ပါေမာကၡသုေတသီ ဆရာႀကီးဦးစံသာေအာင္က ခန္႔မွန္းထားခပါသည္။ ဤသို႔ဆိုလွ်င္ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ ႏွယ္ႏွယ္ရရမဟုတ္။ ရခိုင္သမိုင္းႏွင့္အတူ ဖြားေတာ္ဖြားဖက္ျဖစ္သည္ကို တြိရသည္။

ယိုင္းသာျခင္း

ရခိုင္ အဘုေခ်သားေခ်ာ့ ယိုင္းသာျခင္းမ်ား၌ “အမ်ည္မ်ည္၊ မိႈဟင္းခူးေဇာင္လားကတ္မည္၊ မိႈဟင္းလဲခူး၊ စူးလဲစူး၊ အစူးလည္းထြင္၊ အိမ္ကိုလည္းေရာက္၊ အထြဋ္တင္၊ ငယ္လင္စားဖို႔၊ ေမ်ာက္လက္ညိႈး၊ ကုလားပုစြန္၊ ညွီနံ႔နံ႔ႏွင့္၊ အကၽြန္မစား၊ ေရႊလင္ပန္းမွာ၊ ၾကင္းလို႔ထား” ဟူ၍တမ်ိဳး။ “နင့္ဘားဘာ လူယဥ္ေက်းက ေလာင္းတစင္းႏွင့္ လားလတ္ေတ၊ သားငါးရွာဖို႔လားလတ္ေတ၊ နင့္ဘားဘာလာေက၊ ပုစြန္တုတ္ကို အီးေယာင္ျပဳတ္လို႔ ေကၽြးပါ့မည္” ဟူ၍တဖံု ေလ့လာတြိသိရပါသည္။

ငါးႏွင့္ႏြယ္သည့္ နာမည္မွဲ႔ေခၚ

ရခိုင္သမက္တက္ ထိမ္းျမားမဂၤလာပြဲမ်ားတြင္ ခ်က္ျပီးသား ပုစြန္တုတ္္ႏွစ္ေကာင္၊ ဘဲဥႏွစ္လံုးစသည္ရို႕ ပါ၀င္ပါသည္။ ရခိုင္နာမည္တခ်ိဳ႕တြင္ ငါးႏွင့္ႏြယ္ေသာ၊ (ယက္သဲေအာင္၊ ေခ်ာင္းနားေအာင္၊ ငါးလံုးေခ်၊ ဖားေခ်၊ စံလွေမ) စသည့္ေ၀ါဟာရနာမမ်ားကို တြိရပါသည္။ ကနိ ရခိုင္ျပည္ကၽြန္းရြာနာမည္မ်ားတြင္လည္ (ငါးရန္႔ေခ်ာင္းရြာ၊ ငမန္းရဲကၽြန္း။ ငါးစရိုင္းေခ်ာင္းကၽြန္း၊ ငါးျပီကၽြန္း၊ ငါးျပီတက္ရြာ၊ တံငါရြာ) စသည္ျဖင့္ တြိရပါသည္။

ရခိုင္သားမ်ားသည္ ငါးႏွင့္ပတ္သက္ေသာ စကားပံုမ်ားကို ကနိတိုင္ ခံုမင္သံုးစြဲနီသည္ကို တြိရပါသည္။ “ငါးမဟိလို႔ မွ်ိဳင္စြံ”၊ “ပုဇြန္ျဖဴ ငါးမဟုတ္၊ ဆင္းရဲသူ လူမဟုတ္”၊ “ဖြတ္မီးေက်ာင္းျဖစ္၊ ျမစ္ေခ်ာင္းမခ်မ္းသာ” စသည္ျဖင့္ျဖစ္ပါသည္။

ရွိရခိုင္းမ်ားသည္ ပန္း၀ွက္တမ္း ကဇတ္ေလ့ဟိပါသည္။ ပန္း၀ွက္ရာတြင္လည္း ရခို္င္ငါးမ်ားပါ၀င္သည္။

ငါးစရိုင္းေသွ် ၀မ္းပူ၊ အအူမဟိပါ။ (၀ခြက္၊ ရီအိုး)
အ၀ီးကလာမဲမဲ၊ အိမ္မွာေရာက္ ရဲရဲ။ (ဂဏန္း)
ထိုဖက္ေဒဖက္ ေလွာ္တက္နန္႕၊ အလယ္ေဂါင္မွာ ရြက္တိုင္နန္႕။ (ငါးစရိုင္း)

အ၀ီးေရာက္ရခို္င္အခ်ိဳ႕သည္ ရခိုင္အစားအစာ၊ ရခိုင္အာဟာရမ်ားကို အာသီသျဖစ္ကာ တမ္းတေလ့ဟိပါသည္။ တမ္းတသည့္ အစားအစာမ်ားမွာ ရခိုင္ငါးပိ၊ သေဘၤာထိုးပါသည့္ ရခိုင္မုန္႔တီ၊ သံတြဲမွ ငါးနီတူေျခာက္၊ ရမ္းျဗဲမွ လက္ခြာေျခာက္၊ စစ္ေတြမွ ေရႊပုဇြန္ေျခာက္ စသည္ရို႕ျဖစ္သည္။ ရခိုင္တခ်ိဳ႕ မိမိရုိ႕၏အေဆြ ရခိုင္ငါးနာမည္မ်ားကိုမိေပ်ာက္ကာ တျခားအရပ္သံုး ငါးနာမည္နာမမ်ားကို လွ်ာတြိအာတြိ ေခၚလွ်က္ဟိကတ္ပါသည္။

ရခိုင္ငါးမ်ားျမင္ပါက “ငါးစိမ္းျမင္၊ ငါးကင္ပစ္” ဟု စိတ္ဆိုးဆိုးျဖင့္ အျပစ္တင္ေကာင္း တင္ပါလိမ့္မည္။ ရခိုင္သားမ်ားသည္ ရခိုင္ငါးမ်ားအေၾကာင္း မမိအပ္ပါ။ ရခိုင္ငါးမ်ားႏွင့္ ရခိုင္ငါးနာမည္မ်ားကို သတိရနီျခင္းပင္လွ်င္ အဖရခိုင္ျပည္ကို သတိရနီျခင္း မဟုတ္ပါလား။

ယခုအခါ ရခိုင္ေခ်ာင္း၊ ျမစ္၊ ပင္လယ္မ်ားတြင္ ၀ိသမေလာဘသားတခ်ဳိ႕သည္ နည္းမ်ိဳးစံုျဖင့္ ဖမ္းဆီးယူငင္နီသျဖင့္ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ ေၾကာက္ေၾကာက္လန္႔လန္႔ နီထိုင္ကတ္ရပါသည္။ ရခိုင္ရီျပင္သို႔ ႏိုင္ငံျခားငါးမ်ားျဖစ္သည့္ ကုလားပုစြန္နန္႕ ပလာတူးရို႕သည္ စုျပံဳက်ဴးေက်ာ္၀င္ေရာက္နီသျဖင့္ ရခိုင္ငါးမ်ားသည္ အယင္ကပိုင္ မေခ်ာင္လည္ၾကပါ။ ဖီးအႏၱရယ္ အရိပ္အေျခၾကည့္ဗ်ာ တိမ္းေယွာင္လားလာနီကတ္ရပါသည္။

တနိသ၌ ကုလားတန္ျမစ္၀ ေလးခ်ဳိင့္ေတာင္အနားမွာ ငါးသရြဲမင္းက်ားတေကာင္ႏွင့္ သင္ေပါင္းထိုး (ေခၚ) သေဘၤာထိုးတေကာင္ တိြဆံုကတ္ပါသည္။

မင္းက်ား ။ ။ ငါလည္း တခ်ိန္က မင္းပိုင္ အဆီတ၀င္း၀င္းနန္႕ အေကာင္ၾကီးႀကီးျဖစ္ဖူးေရ။ အဂုခါ အေၾကာင္းမလွ ပိန္က်လားစြာ။

သေဘၤာထိုး ။ ။ မင္းအရုပ္နန္႕ ငါ့ပိုင္ေယွာင္ ျဖစ္ဖူးေရဆိုစြာ ငါမယံုေ၀း။ မင္းပါးစက အာေခါင္ၿပဲၿပဲနန္႔။

မင္းက်ား ။ ။ မယံုလည္းနီ။ အာေခါင္ၿပဲနီစြာက “မခ်ိလို႔ သြားျဖဲ” စြာ။ အယင္က ငါလည္း ငါးမင္းတကာ မင္းထဲမွာ (မင္းက်ား) ျဖစ္ဖူးေရ။ အခုလည္း ငါ့ကို (မင္းက်ား) လို႔ေခၚေရ။
ယင္းသို႔ စကားေျပာျငင္းခံုနီသည္ကို မနီးမ၀ီးတြင္ဟိသည့္ ရွိမီွေနာက္မီွ ျပင္သာလိပ္မၾကီးတေကာင္ၾကား၍ ၾကားက၀င္ေျပာသည္။

ျပင္သာလိပ္မၾကီး ။ ။ မင္းရို႕ႏွစ္ေယာက္ေျပာစြာ အားလံုးၾကားေရ။ သေဘၤာထိုးလည္း မင္းက်ားေျပာစြာ မယံုမဟိက့ဲ။ ျဖစ္ႏိုင္မျဖစ္ႏိုင္ ယုတၱိယုတၱာနန္႔ေျပာေက ယံုရေရ။ ငါက ရခိုင္ျပည္မွာ နီလာစြာ အံတိုလားယာ။ အေၾကာင္းႀကံဳလို႔ ရွိေဟာင္းေနာက္ေၾကာင္း ျပန္ေျပာျပမည္။ နားေထာင္။

ဘုရားမပြင့္ခင္က ၀ါသုေဒ၀ညီေနာင္တက်ိပ္ရို႕တည္ေထာင္ေသာဒြါရာ၀တီ (သံတြဲ) ပ်က္သုဥ္းလားၿပီးေနာက္ ကုလားတန္ျမစ္၀ွမ္းတြင္ ရွိေ၀သာလီျမိဴ႕ေဟာင္းကို တည္ေထာင္သည္။ ေ၀သာလီေခတ္ဦးမင္းဆက္သည္ ဘီစီ (၅၃၁၆) မွစလတ္ရာ ျဗဟၼဏရာဇာမွ ျဗဟၼသိဒၶိမင္ထိမင္း (၂၆) ဆက္ ႏွစ္ေပါင္း (၁၉၉၀) တိုင္ေအာင္ ရွည္ၾကာသည္။ ယင္းေနာက္ မာရယုမင္းသည္ ဓည၀တီျမိဳ႕ကိုတည္၍ ဓည၀တီေခတ္ကို ဘီစီ (၃၃၂၅) မွအစျပဳထူေထာင္သည္။ ဓည၀တီေခတ္သည္ (ပထမ ၊ ဒုတိယ၊ တတိယ) စသည္ျဖင့္ ေအဒီ (၃၂၇) ထိ တည္တ့ံသည္။ မာရယုမင္းသည္ လွဲအတတ္ ၊ လွံအတတ္၊ သံလွ်က္အတတ္၊ ကၽြမ္းက်င္တတ္ေျမာက္ျပီး နွလံုးရည္လက္ရံုးရည္ျဖင့္ (၆၂) ႏွစ္တိုင္တိုင္ ထီးနန္းစုိးစံသည္။ (မင္းနံလွႏွင့္ နီလဂုဏ္) မင္းရို႕လက္ထက္ ဆင္ေကာင္ေရအလြန္မ်ားျပီး ျပည္သူရို႕လည္း ဆင္အတတ္ ျမင္းအတတ္ ထူခၽြန္တတ္ေျမာက္သည္။ ဤေခတ္ ေအဒီ (၁) ရာစုႏွင့္ (၂) ရာစုႏွစ္မ်ားတြင္ ႏိုင္ငံျခားႏွင့္ ကူးသန္းေရာက္၀ယ္ေဖာက္ကား အလြန္ၾကြယ္၀ခ်မ္းသာသည္။ ဖရံုကာကၽြန္းမွာ ဘရုကၦကမည္ေသာသေဘၤာဆိပ္ၾကီးတခု ဟိခသည္။ ဖရံုကာကၽြန္းကို မင္းရို႕ငါရို႕နီရာကလွမ္းၾကည့္ေက လင္းလို႔ေၾကာင္းလို႔ျမင္ရေရ။

သေဘၤာထိုး ။ ။ ဟုတ္ေတ။ အယင္က ငါရို႕အဖိုးေျပာစြာၾကားဖူးေရ။ ဖရံုကာကၽြန္းနားမွာ ႏိုင္ငံျခားသေဘၤာတိ ရက္ျပတ္ရက္ျပတ္ျဖတ္လားကတ္ေတလတ္။

မင္းက်ား ။ ။ ေယေက မျမင္ဖူးေကလဲ့ ေၾကာင္းက်ိဳးေျပာျပစြာနန္႕ မင္းယံုလာဗ်ာမဟုတ္လား။ ဆက္ေျပာပါလိပ္မႀကီး။

လိပ္မႀကီး ။ ။ ဓည၀တီေခတ္ကလည္း တတိယမင္းဆက္တည္ေထာင္သူ စျႏၵသူရိယမင္းလက္ထက္ ဘီစီ (၅၅၄) မွာ ဗုဒၶသွ်င္ေတာ္သည္ ရခိုင္ျပည္သို႔ ၾကြေရာက္ေတာ္မူသည္။ ဗုဒၶၾကြေရာက္လာေၾကာင္း ေက်ာက္ေတာ္ျမိဳ႕အနီး၊ ေတာင္ေပါက္ၾကီးေက်ာက္စာမွာ ျဗဟၼအကၡရာ၊ ပါဠိဘာသာျဖင့္ ရီြးထိုးထားခသည္။ ဗုဒၶသွ်င္ေတာ္ကိုယ္စား မဟာျမတ္မုနိရုပ္ရွင္ေတာ္ကို သြန္းလုပ္ခသည္။ ယင္းေခတ္ကပင္ ရခိုင္ျပည္မွာ ဗုဒၶဘာသာထြန္းကားလာစြာျဖစ္သည္။ ဤေခတ္၏ရုပ္ၾကြင္းသက္သီအျဖစ္ ဓည၀တီျမိဳ႕ေတာ္သည္ ကနိတိုင္ အထင္အရွားဟိနီသိမ့္သည္။

ဓည၀တီပ်က္ၿပီးေနာက္ ေအဒီ (၃၂၇) နန္းတက္ေသာ မဟာတိုင္းစျႏၵား (ေဒြင္စျႏၵား) သည္ ေ၀သာလီေက်ာက္ေလွကားျမိဳ႕ကိုတည္၍ ေ၀သာလီေခတ္ကို စတင္ထူေထာင္သည္။ ဘုရင္သည္ အေျမာ္အျမင္ဉာဏ္ပညာႀကီးၿပီး ႏိုင္ငံေတာ္ကို ခိုင္ခန္႔ေအာင္လုပ္ေဆာင္သည္။ တစ္ရာ့တစ္ပါးေသာမင္းရို႕ကို ေအာင္ျမင္ေတာ္မူသည္။ ေ၀သာလီမင္းမ်ားသည္ ဘုန္းတန္ခိုးၾကီးအလြန္ႀကီးသည္။

တိုင္းစျႏၵးမင္းလက္ထက္ ေရႊဒဂၤါး၊ ေငြဒဂၤါးေျမာက္မ်ားစြာ သြန္းလုပ္သည္။ ပန္းအတတ္ (၁၀) မ်ိဳး၊ ႀကီးသြန္းအတတ္၊ ေက်ာက္ဆစ္အတတ္ရိ္ု႕ကို တတ္ေျမာက္သည္။ ရခိုင္အကၡရာစာပီႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈတိုးတက္ထြန္းကားသည္။ ဤေခတ္တြင္ အာနႏၶစျႏၵားမင္းသည္ ရွိဖိုးဖီးစိုင္လာ နန္းစဥ္ကို ေက်ာက္စာရြီးထိုးျပဳခသည္။ ဤေက်ာက္စာမွာ ရခိုင္သမိုင္း၌ အလြန္တန္ဖိုးၾကီးျပီး၊ ကနိတိုင္ ေျမာက္ဦးျမိဳ႕ သွ်စ္ေသာင္းဘုရားျခီရင္းတြင္ ဟိသည္။ စူဠစျႏၵားမင္းလက္ထက္ ေအဒီ (၇၃၃) ေအဒီ (၇၆၉) တြင္ ရခိုင္ရီတပ္အင္အားအလြန္ေတာင့္တင္းသည္။ ေ၀သာလီျမိဳ႕ေက်ာက္လွီကားတြင္ ႏိုင္ငံျခားသေဘၤာမ်ားစြာဆိုက္ကပ္၍ ကုန္သြယ္ေရာင္း၀ယ္မႈျပဳသည္။ လက္ဟိေ၀သာလီရြာတြင္ နန္းရာကုန္းဟိသည္။ ေအဒီ (၈၀၀) ေက်ာ္တြင္ သွ်မ္း (မဂို) ဖ်က္၍ ေ၀သာလီပ်က္သည္။

ယင္းေနာက္ ေလးျမိဳ႕ေခတ္ (ေအဒီ ၈၁၈- ေအဒီ ၁၄၃၀) ကိုတည္သည္။ နန္းတည္အရပ္ကို ကုလားတန္ျမစ္၀ွမ္းမွ ေလးျမိဳ႕ျမစ္၀ွမ္းသို႔ ရႊိေျပာင္းသည္။ ေလးျမိဳ႕ေခတ္တြင္ မင္းစိုင္ေပါင္း ေပါင္း (၆၀) ဟိသည္။ ျမိဳ႕ေတာ္မ်ားမွာ (ပဥၥာ၊ ပရိန္၊ ျခိတ္၊ စမၸ၀က္၊ ေနရစၥရာ၊ ေတာင္ငူႏွင့္ ေလာင္းၾကက္) ၿမိဳ႕မ်ားျဖစ္သည္။ ထင္ရွားေသာဘုရင္မ်ားမွာ (မင္းရင္ျဖဴ၊ ေကာလိယ၊ ဒႆရာဇာ၊ အေလာမာျဖဴႏွင့္ မင္းထီး) ရို႕ျဖစ္သည္။ ဤေခတ္သည္ ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ပထမပုဂံေခတ္၊ ဒုတိယပုဂံေခတ္ ၊ အင္း၀ေခတ္မ်ားႏွင့္ ေခတ္ျပိဳင္ျဖစ္သည္။

ေနာက္ဆံုး ေျမာက္ဦးေခတ္ (ေအဒီ ၁၄၃၀-၁၇၈၅) ကို တည္ေထာင္သည္။ ေျမာက္ဦးျမိဳ႕ကိုတည္စဥ္ မင္းေစာမြန္ကြယ္လြန္သည္။ ေနာက္မင္းမ်ားဆက္လက္ ျပဳပ်င္တည္ေဆာက္သည္။ မင္းဗာၾကီးလက္ထက္ ဘဂၤါ (၁၂) ျမိဳ႕ကိုေအာင္ျမင္ေတာ္မူ၍ ရန္ေအာင္ေဇယ် (ေခၚ) သွ်စ္ေသာင္းဘုရားႀကီးကို တည္ထားကိုးကြယ္သည္။ ႏိုင္ငံေတာ္ကို လက္ေအာက္ခံဘုရင္ (၁၂) ပါးႏွင့္အုပ္ခ်ဳပ္သည္။ မင္းဖေလာင္း၊ မင္းရာဇာရို႕လက္ထက္၊ ရခိုင္အင္ပါယာအထြတ္အထိပ္သို႔ေရာက္လတ္ျပီး ရီတပ္္အင္အား အလြန္ေတာင့္တင္းသည္။ ဤေခတ္တြင္ ႏိုင္ငံျခားသို႕လည္း ပညာေတာ္သင္ေစလႊတ္သည္။ သီဟိုဠ္သို႔လည္း သာသနာျပဳစီသည္။ ရီေၾကာင္းအားျဖင့္ ေပၚတူဂီႏွင့္ ဒတ္(ခ်္) မ်ားက ရခိုင္ျပည္ကို ရန္ေစာင္မႈျပဳသည္။ ေျမာက္ဦးေခတ္တြင္ ရခိုင္စာပီယဥ္ေက်းမႈ လြန္စြာထြန္းေတာက္သည္။ ေအဒီ (၁၇၈၅) ခု၊ မဟာသမတမင္းလက္ထက္ ျမန္မာအမရပူရဘုရင္ ဗဒံုမင္း တိုက္ခိုက္သိမ္းယူ၍ ရခိုင္ျပည္ႀကီးပ်က္သုဥ္းသည္။

ရခိုင္ရို႔သည္ ရခိုင္ႏိုင္ငံေတာ္ႀကီးကို မာရယုမင္းမွအစျပဳ၍ မဟာသမတမင္းအဆံုးတိုင္ မင္းဆက္ေပါင္း (၂၅၆) ဆက္ နန္းစံႏွစ္ေပါင္း (၅၀၀၀) ေက်ာ္၊ (ဓည၀တီ၊ ေ၀သာလီ၊ ေလးျမိဳ႕၊ ေျမာက္ဦး) စသည္ျဖင့္ ေခတ္ႀကီး (၄) ေခတ္ ရခိုင္ဧကၠရာဇ္ႏိုင္ငံေတာ္ႀကီးထူေထာင္လွ်က္ နီထိုင္အုပ္ခ်ဳပ္လာလတ္သူမ်ားျဖစ္သည္။

ေျပာစြာလည္း တေအာင့္ၾကာလားဗ်ာ။ တေအာင့္နားလိုက္အံုးမည္။ ေအေလာက္ဆို ရခိုင္အေၾကာင္း အက်ဥ္းသိဖို႕။ ငါေျပာစြာယံုယင့္လား။

မင္းက်ား။ ။ ကၽြန္ေတာ္ယံုပါေရ။ အယင္ရခိုင္တိ ေကာင္းစားခေကလဲ့ အခု သူေတာင္းစားျဖစ္လားပါဗ်ာ။ “အယင္က က်င္သန္၊ အခု ျပင္ခံ” ျဖစ္လားပါဗ်ာ။

သေဘၤာထိုး။ ။ အခုပိုင္ ေၾကာင္းက်ိဳးယွင္းျပလို႔ ငါလည္းယံုပါေရ။ ငါရို႕ အဖိုးအေဘာင္တိ စိုင္ဆက္ေျပာလာေရစကားကို သတိရေရ။ ေအဒီ (၁၆၁၅) ေလာက္က ေပၚတူဂီတိေသာင္းက်န္းလို႕ ရခိုင္ျပည္ကို ပင္လယ္ေၾကာင္းလာတိုက္ေတ။ ရခိုင္ဘုရင္ မင္းခေမာင္းက ျပန္တိုက္ဖ်က္ႏိုင္ခေရ။ ယင္းခါက ငါရို႕သင္ေပါင္းထိုးငါးတိလည္း ရီထဲမွာ ရီငုပ္သေဘၤာေယွာင္ကူးလို႔ ရခိုင္ဖက္က ကူတိုက္ေတ။ ယင္းအခ်ိန္ကစလို႕ ငါရို႕ကို ရခိုင္သားတိက (သေဘၤာထိုး) လို႔ ေခၚေရ။

ကိုင္း.. ယံုေကယံု၊ မယံုေကနီ။

ေနာက္ဆံုး တိုတိုတုတ္တုတ္ နိဂုံးခ်ဳပ္မည္။ မင္းရို႕ငါရို႕ ကိုယ့္သမိုင္းေၾကာင္း ကိုယ္သိဖို႔လိုေရ။ မမိဖို႔လိုေရ။

(သာျမ)
ရခိုင္သဟာယအသင္း အမွတ္ (၄) မွ ကူးယူေဖာ္ျပပါသည္။
က်မ္းကိုးစာအုပ္မ်ား
၁။ ဓည၀တီရာဇ၀င္သစ္။
၂။၁၉၆၈ ခုထုတ္ ရခိုင္ညႊန္႔ဖူးမဂၢဇင္း။
၃။ ဦးလွဒင္ (ဘာသာျပန္) ရတနာေရႊေျမ၀တၳဳ။
၄။ ဦးစကိၠႏၵရြီး ရခိုင္ယဥ္ေက်းမႈမ်ား အမွတ္ (၁) ၊ (၂)၊ (၃)
၅။ ဦးစံသာေအာင္ရြီး အာနႏၵစျႏၵ။
၆။ ရခိုင္ျပည္နယ္ ျပည္သူ႔ေကာင္စီထုတ္ ျပည္နယ္ျဖစ္စဥ္သမိုင္း (ပထမတြဲ)။
၇။ ဦးေစာလွေအာင္ရြီး၊ မဟာမုနိ၊ စက္ဘုရားသမိုင္း (အက်ဥ္းခ်ဳပ္)။