ဗမာက်ဴးေက်ာ္စစ္ကို (၄၅) ရက္ၾကာ ခုခံတိုက္ခိုက္ၿပီးေနာက္ 1784 ခုႏွစ္ ဒီဇင္ဘာ 31 ရက္ေန႔မွာ မဟ...ာျမတ္မုနိ ရုပ္ရွင္ေတာ္ျမတ္ႏွင့္အတူ ရခိုင္ျပည္ၾကီး အသိမ္းခံလိုက္ရသည္။ ဗမာမ်ားသည္ ရခိုင္ေရႊနန္းေတာ္၊ ပိဋိကတ္တိုက္ေတာ္၊ ဘုန္းၾကီးေက်ာင္းအၾကီး (၃၀) အငယ္ (၃၀၀၀) ေက်ာ္ကို မီးရႈိ႕ဖ်က္စီးခဲ့သည္။ ရခိုင္တစ္ျပည္လံုး လူေသေကာင္မ်ားျဖင့္ ျပန္႔ၾကဲေနၾကေတာ့သည္။

ႏွစ္ေပါင္း ၅၀၀၀ ေက်ာ္ ကိုယ့္ထီး ကိုယ့္နန္းႏွင့္ ေနထိုင္ခဲ့ၾကေသာ ရခိုင္ႏိုင္ငံသား တို႔မွာ ကူမည့္သူမရွိ ေဘးလြတ္ရာသို႔ ထြက္ေျပးတိမ္းေရွာင္ေနရသည္။ ဗမာမ်ားသည္ ပုခက္တြင္းသား ကေလးသူငယ္ပင္ မခ်န္ သတ္ျဖတ္သည္။ ရခိုင္မွတ္တမ္းမ်ားအရ ရခိုင္ (၇) သန္းေက်ာ္ အသတ္ခံရသည္။ ႏွစ္ေပါင္း (၄၀) လံုးလံုး ရခိုင္မ်ဳိးတုန္းေအာင္ အသတ္ခံရသည္။ မာန္ေအာင္ၿမိဳ႕ တစ္ျမိဳ႕တည္းတြင္ပင္ အသတ္ခံရသည္ကို မွတ္တမ္းတင္ထားသည္မွာ “လူငယ္ တစ္ေသာင္း၊ လူၾကီးေပါင္းမူ ရွစ္ေသာင္းစြန္းစြန္း၊ တစ္သိန္းမွန္း၏ မယြန္းထိုခါ၊ သီကုန္(ေသကုန္)ပါ၏ သိမ္းကာ ယူကာ ျပည္အင္း၀သို႔ ပါရလီျငား လူေယာက်ၤားႏွင့္ မျပားမွန္းထ လူမိန္းမကို ရြီၾကလီေသာ္ ႏွစ္သိန္းေက်ာ္၏ ၾကားေသာ္ျမင္ခါ ေၾကာက္ဖြယ္သာတည္း။” ဟု ျဖစ္သည္။

1826 ခုႏွစ္ ျဗိတိသွ် လက္ေအာက္သို႔ က်ေရာက္ေသာအခါ ဗမာလက္ေအာက္ အႏွစ္ (၄၀) ငရဲစခန္း သည္ တစ္ခန္းရပ္သည္။ က်ဴးေက်ာ္သူ ဗမာတို႔ကို ႏွင္ထုတ္ကာ အဂၤလိပ္တို႔ တဖန္ အုပ္ခ်ဳပ္သည္။ အဂၤလိပ္တို႔ အကာအကြယ္ေၾကာင့္ ေသကံမေရာက္ သက္မေပ်ာက္သည့္ ဘဂၤလားမွ ရခိုင္ ငါးေသာင္းခန္႔ကို ရခိုင္ျပည္တြင္ ျပန္လည္ေနရာခ်ေပးသည္။ သခင္ေျပာင္းေသာ ကၽြန္ဘ၀သည္ပင္ ရခိုင္တို႔အဖို႔ ကံထူးကံျမတ္ ျဖစ္သည္။

ဗမာမ်ား လူမ်ဳိးေရး မုန္းတီးမႈျဖင့္ သတ္ျဖတ္ျခင္းမွ လြတ္ေျမာက္ရသည္ မဟုတ္ပါလား။ ကၽြန္ဘ၀ တစ္ျဖစ္လဲကိုပင္ ရခိုင္တို႔က “ ေခတ္ေကာင္းစဥ္က” ဟု တင္စားေခၚေ၀ၚၾကသည္။ မွန္ပါသည္ ဗမာလက္ေအာက္ ႏွစ္ (၄၀) လံုးလံုး ဒုကၡပင္လယ္ေ၀ခဲ့ရေသာ ရခိုင္တို႔ ကိုယ့္အိမ္ကိုယ္ ျပန္ခြင့္ရခဲ့သည္။ ျဗိတိသွ်တို႔ အကာအကြယ္ရခဲ့သျဖင့္ ရခိုင္စာေပ ျပန္လည္နလန္ထူလာႏိုင္ခဲ့သည္။ ေအးခ်မ္းစြာ အလုပ္လုပ္ခြင့္ရသျဖင့္ စီးပြားေရးေကာင္းမြန္လာခဲ့သည္။ ေခတ္ပညာလည္း သင္ၾကားခြင့္ရခဲ့သည္။

ရခိုင္ကၽြန္သက္ (၁၀၁) ႏွစ္တင္းတင္းျပည့္ေသာေန႔ 1886 ခု ဇန္န၀ါရီလတြင္ ဗမာတစ္ျပည္လံုး အဂၤလိပ္လက္ေအာက္က်ေရာက္ၿပီး ၀ဋ္ေကၽြးျပန္သင့္သည္။ ရခိုင္အမ်ဳိးသား ဆရာေတာ္ ဦးဥတၱမက ဗမာ၏ လြပ္လပ္ေရးမ်ဳိးေစ့ကို ခ်ေပးခဲ့သည္။ ၀ံႆာႏု စိတ္ဓါတ္ကို ႏႈိးဆြေပးသည္။ အၾကိမ္ၾကိမ္ ေထာင္ခ် အဖမ္းခံရသည္။ ရခိုင္တို႔သည္ လြပ္လပ္ေရးအတြက္ ဗမာတို႔ႏွင့္တန္းတူ ၾကိဳးစားခဲ့သည္။ အေခ်ာင္မခိုပါ။ မင္းသားႀကီး ရႊီဘန္းသည္ အဂၤလိပ္ကို စတင္ေတာ္လွန္ဖို႔ ၾကိဳးစားသည္ ဗမာမွတ္တမ္းတြင္ မရွိ။

ဖက္ဆစ္ဂ်ပန္ကို ရခိုင္က အရင္ေတာ္လွန္သည္။ 1945 ခု မတ္လ 27 ရက္ေန႔တြင္ ဗမာက ဂ်ပန္ကိုေတာ္လွန္ေသာအခါ ရခိုင္တြင္ ဂ်ပန္မရွိေတာ့ပါ။ ရခိုင္တို႔ ကိုယ့္အား ကိုယ္ကိုး ေတာ္လွန္ခဲ့ၾကျခင္းျဖစ္သည္။ ဗမာ့တပ္မေတာ္မွ ရိုင္ဖယ္တစ္လက္ အကူအညီမယူခဲ့။ ဂ်ပန္အဆုတ္တြင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း ရခိုင္ျပည္သို႔ေရာက္လာသည္။ ဆရာေတာ္ အရွင္ဦးစိႏၵာ က်င္းပေသာ ၾကာအင္းေထာင္ ညီလာခံကို တက္ျဖစ္သည္။ အလံနီ ပါတီမွ ဦးေအာင္သန္းက ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းကို လူသတ္မႈျဖင့္ တရားစြဲသည္။ စစ္ေတြကိုင္းတန္းရပ္တြင္ “ရခိုင္တစ္က်ပ္၊ ဗမာတစ္က်ပ္၊ ရွမ္းတစ္က်ပ္” တရားကိုစေဟာသည္။ စည္းရံုးလို႔မရသျဖင့္ “ေျမြေပြးႏွင့္ ရခိုင္ကိုေတြ႕လွ်င္ ရခိုင္ကို အရင္သတ္ရမယ္” ဟု ဗမာျပည္တြင္ ၀ါဒျဖန္႔သည္။

သခင္စိုး၊သခင္သန္းထြန္း ကြန္ျမဴနစ္အဖြဲ႕ကလည္း ဆရာေတာ္ အရွင္ပညာသီဟကို ဗမာျပည္လြတ္လပ္ေရးရက ရခိုင္ကိုလည္း လြပ္လပ္ေရးေပးဖို႔၊ မႏၲေလး မဟာျမတ္မုနိကိုလည္း ျပန္ေပးမည္ဟု လိမ္သည္။ ရိုးသားေသာ ရခိုင္ေခါင္းေဆာင္မ်ားက ဗမာမ်က္လွည့္ကို ယံုၾကည္သည္။

လြတ္လပ္ေရးရလာသည္ သို႔ေသာ္ ဗမာ့လြတ္လပ္ေရးသာ ျဖစ္သည္။ ရခိုင္ႏွင့္ မဆိုင္ပါ၊ ရွမ္းႏွင့္မဆိုင္ပါ။ မြန္ႏွင့္ မဆိုင္ပါ၊ ကရင္ႏွင့္ မဆိုင္ပါ။ တိုင္းရင္းသားတို႔ကို ကလိမ္ကက်စ္လုပ္ၿပီးရေသာ လြပ္လပ္ေရးျဖစ္သည္။ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းေျပာေသာ “ရခိုင္တစ္က်ပ္-ဗမာတစ္က်ပ္၊ ရွမ္းတစ္က်ပ္-ဗမာတစ္က်ပ္၊ မြန္တစ္က်ပ္- ဗမာတစ္က်ပ္” သည္ တိုင္းရင္းသားတစ္က်ပ္ ဗမာ အားလံုး ျဖစ္သည္။ တိုင္းရင္းသားတို႔ တစ္က်ပ္ တစ္က်ပ္စီရေသာအခါ ဗမာက သပိတ္၀င္အိတ္၀င္ ခုႏွစ္က်ပ္ အေခ်ာင္ရသည္။ တစ္နည္းေျပာရလွ်င္ ရခိုင္တို႔ ဗမာလက္ေအာက္သို႔ ေနာက္တစ္ၾကိမ္ ကၽြန္ဇတ္သြင္းခံရသည္။

ႏွစ္ေပါင္း 116 ႏွစ္အၾကာတြင္ ပထမဆံုးအၾကိမ္ ေျခခ်ေသာ ဗိုလ္ရန္ေအာင္ေခါင္းေဆာင္ေသာ ဗမာ့တပ္မေတာ္သည္ ရခိုင္ျပည္ျပန္လာေသာ ရခိုင္ (၄၀၀) ေက်ာ္ကို အကူအညီမေပးပဲ သေဘၤာကို ျမွဳပ္ကာ လုပ္ၾကံလိုက္သည္။ ဗမာျပည္လြတ္လပ္ေရးရၿပီး လြပ္လပ္ေသာဗမာျပည္တြင္ ပါလီမန္ဒီမိုကေရစီစနစ္ က်င့္သံုးသည္။ ပါလီမန္တြင္ ရခိုင္တို႔ လြပ္လပ္စြာ ေျပာဆိုခြင့္ တင္ျပခြင့္ရေပမယ့္ လြပ္လပ္စြာ လုပ္ကိုင္ခြင့္မရခဲ့။

1952 ခုႏွစ္တြင္ ေတာပန္ဇင္း၊ အခစား၊ မန္က်ဥ္းကုန္း၊ စေသာရြာတို႔ကို ရြာလံုးကၽြတ္သတ္ျဖတ္ၿပီး ဦးႏုက ရခိုင္သားတို႔ကို ဒီမိုကေရစီႏွင့္ မိတ္ဆက္ေပးသည္။ ဦးႏု၏ ဒီမိုကေရစီသည္ ရခိုင္သားတို႔အဖို႔ ခါးသီးလွ၏။ ေျမာက္ဦး နန္ရာကုန္းတြင္ ရခိုင္မ်ဳိးခ်စ္ ထြန္းလွေအာင္ကို ဗမာစစ္တပ္က က်ားထိုးသတ္ပစ္ခဲ့သည္။ ရခိုင္ႏိုင္ငံေတာ္သည္ ဖက္ဆစ္ထက္ အဆေပါင္းမ်ားစြားဆိုး၀ါးေသာ ဗမာတို႔လက္ေအာက္သို႔ က်ေရာက္ခဲ့ရျပန္သည္။ 1958 တြင္ ဖဆပလ ႏွစ္ျခမ္းကြဲၿပီး ျပည္နယ္ျပႆနာ ေပၚလာသည္။

ဦးႏု၏ ဖဆပလက “မဲေပးလွ်င္ ျပည္နယ္ေပးမည္” ဟုလိမ္သည္။ ဗေဆြ၏ ဖဆပလက “ျပည္နယ္ေတာ့မေပးႏိုင္ဘူး က်န္တဲ့ဟာပဲ ေပးႏိုင္မယ္” ဟု ေျပာင္ စိန္ေခၚသည္။ ျပည္နယ္အဆင့္ကိုပင္ ဗမာတို႔ဆီက လက္ျဖန္႔ေတာင္းရေသာ သူေတာင္းစားဘ၀ေရာက္ေနသည့္ ရခိုင္သားတို႔က မ်က္ေစ့မွိတ္ကာ အမတ္ေနရာ 9 ဦးစလံုးကို ဦးႏုအား ပံုေအာလိုက္သည္။ 1960 ေရြးေကာက္ပြဲတြင္ ဦးႏုပါတီအႏိုင္ရသည္။ သို႔ေသာ္ ရခိုင္သားတို႔ ျပည္နယ္မရ။ “ဦးႏုကတိတည္ပါေစ၊ ရခိုင္ျပည္နယ္ အရင္ေပးပါ” ဟု ငယ္သံပါေအာင္ေအာ္ကာ လည္ေခ်ာင္းကြဲသည္။

ရခိုင္က ျပည္နယ္ေတာင္း ၊ ရွမ္းက ဖက္ဒရယ္မူ တင္လာသည့္အခါ ဦးႏု ဟန္မေဆာင္ႏိုင္ေတာ့ပဲ ေန၀င္းကို အာဏာလႊဲအပ္လိုက္ရသည္။ ဗမာတို႔ ပင္ကိုယ္ ဘီလူးရုပ္ကို ျပရေတာ့သည္။ “ေအာင္ဆန္း ေပးတဲ့တစ္က်ပ္ကို ၊ ေန၀င္းက လုယူသြားသည္၊ ထိုအခါ တိုင္းရင္းသားတို႔က ၀ လံုးကြင္းသည္” 1967 ၾသဂုတ္ 13 ရက္ ဥပုသ္ေန႔ စစ္ေတြၿမိဳ႕တြင္ ရခိုင္သား (၃၀၀) ေက်ာ္ကို ေန၀င္းစစ္တပ္က ပစ္သတ္လိုက္သည္။ မဆလလက္ထက္ ရခိုင္တစ္မ်ဳိးသားလံုး စာရိတၱပ်က္စီးၿပီး ရခိုင္လူညြန္႔တုန္းသည္။

ညီအကိုပါဟုု လိမ္လို႔မရ ၊ ရခိုင္ႏွင့္ ဗမာသည္ သီးျခားစီျဖစ္သည္။ ရခိုင္တို႔သည္ သမိုင္းအစဥ္အဆက္ ကိုယ့္ထီး ကိုယ့္နန္းႏွင့္ ေနလာေသာ လူမ်ဳိးတစ္မ်ဳိးျဖစ္သည္။ ဗမာသည္ မြန္ ကတဆင့္ ဗုဒၶဘာသာ ျဖစ္လာသည္။ ဗမာတို႔ အရည္းၾကီး ရဟန္း ကိုးကြယ္ေကာင္းေနစဥ္ ရခိုင္ျပည္မွာ ႏွစ္ေပါင္း တစ္ေထာင္ေက်ာ္ ဗုဒၶဘာသာ အျမစ္တြယ္ၿပီးျဖစ္သည္။ ဧရာ၀တီျမစ္သည္ ကပၸလီပင္လယ္ထဲသို႔ စီး၀င္သည္။ ကစၥပနဒီျမစ္သည္ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္အတြင္းသို႔ စီး၀င္သည္။ ရခိုင္ႏွင့္ ဗမာသည္ ျမစ္လည္းမတူ၊ ေရလည္းမတူ၊ လူလည္းျခားသည္။

88 အေရးအခင္းျဖစ္ေသာအခါ ရခိုင္ျပည္ကိုကူးစက္လာၿပီး ရခိုင္မ်ား ေထာင္က်၊ အသတ္ခံရသည္လည္းမနည္းေပ။ 1990 ခုႏွစ္ ေရြးေကာက္ပြဲတြင္ ရခိုင္ ALD က အမတ္ (၁၁) ေနရာ ရရွိသည္။ အဖိုး ဦးသာထြန္း ေထာင္ထဲတြင္ အသတ္ခံရသည္။ မၾကာမွီ ရခိုင္ပါတီ အျဖိဳခံရသည္။ ရခိုင္ေခါင္းေဆာင္မ်ားကို ဖမ္းဆီးေထာင္ခ်သည္။ က်ဥ္းေျမာင္းေသာ ဗမာလူမ်ဳိးၾကီး၀ါဒေအာက္မွာ ရခိုင္သားတို႔ ဘ၀ဆံုးရသည္။