*
ပထမ အဂၤလိပ္ျမန္မာ စစ္ပြဲမျဖစ္မီ ဗိုလ္ခ်င္းပ်ံ အေရးအခင္းေႀကာင့္ ရခိုင္ျပည္နယ္ ေျမာက္ပိုင္း ေမာင္ေတာအရပ္ေဒသ၌ လူေနထိုင္မႈ ဆိတ္သုဥ္းခဲ့ပါသည္။ ဘဂၤလီလူမ်ိဳးတို ့သည္ ထိုအခ်ိန္က ယင္းေဒသတြင္ လံုး၀(လံုး၀) မရွိပါ။ ပထမ အဂၤလိပ္ျမန္မာ စစ္ပြဲျပီးေနာက္ ယင္းေဒသကို ကၽြန္းအုပ္ ေမာင္ညိဳ အုပ္စိုးစဥ္ကာလ ၌ တစ္ဖက္ႏိုင္ငံ စစ္တေကာင္းမွ ဘဂၤ ါလီမ်ားအား ေခၚသြင္းခဲ့ရာမွ စခဲ့ရသည္။ ၁၈၆၉ ခုႏွစ္ ဒီဇင္ဘာလတြင္ စူးအက္တူးေျမာင္းဖြင့္ေသာအခါ ျဗိတိသွ်အစိုးရက ရခိုင္လယ္ယာလုပ္ငန္းမ်ားကို တိုးခ်ဲ ့လို၍ စစ္တေကာင္း သား ဘဂၤ ါလီတို ့ကို ႏွစ္စဥ္ အလံုးအရင္းႏွင့္ တင္သြင္းလာခဲ့သည္မွစ၍ စစ္ေတြတစ္ခရိုင္လံုး ဘဂၤလီလူမ်ိဳးတို ့ပ်ံ ့ႏွံသြားခဲ့ရသည္။ ျဗိတိသွ် ေခတ္မွစ၍ “ ေဒါက္တာ ဘနာဂ်ီ၏ သမိုင္းစာအုပ္” “ ေမာင္ေတာကၽြန္းအုပ္ ဦးေမာင္ညိဳမွတ္တမ္း” “ စစ္ေတြခရိုင္ ေဂဇက္တီးယား စာအုပ္မ်ား” “ ဦးစံထြန္းေအာင္၏ မွတ္တမ္းစာအုပ္မ်ား” “ မင္းႀကီး မစၥတာဂ်ိမ္းစ္ဘတ္တာ ဦးေဆာင္ေသာ စံုစမ္းေရး အစီရင္ခံစာ” ျမန္မာလြတ္လပ္ေရးစခ်ိန္ ရခိုင္အထူးတိုင္းမင္းႀကီး တာ၀န္ထမ္းေဆာင္ခဲ့သူ ဦးထင္ဖတ္(စာေရးဆရာႀကီး ေမာင္ထင္) ၏ “ ရခိုင္တိုင္း အစီရင္ခံစာ ေဆာင္းပါး” စသည္တို ့တြင္ စစ္တေကာင္းသား ဘဂၤ ါလီမ်ားသာ ျဖစ္ေႀကာင္း မွတ္တမ္းထားခဲ့သည္။ ထိုအခ်ိန္တြင္လည္း ရိုဟင္ဂ်ာဆိုေတာ့ အမည္ရွိ လူမ်ိဳးရွိေႀကာင္း မည္သူမွ် မေဖာ္ျပပါ။
ျဗိတိသွ် အစိုးရလက္ထက္တြင္ မင္းႀကီးမစၥတာ ဂ်ိမ္းဘတ္စ္တာ ဦးေဆာင္ေသာ စံုစမ္းေရး ေကာ္မရွင္အဖြဲ ့က ရခိုင္နယ္စပ္ေဒသမ်ားႏွင့္ စစ္ေတြခရိုင္တို ့၌ စစ္တေကာင္းသာ ဘဂၤ ါလီ ၀င္ေရာက္လာမႈသည္ ေႀကာက္မက္ဖြယ္ရာ တိုးတက္လာေနေႀကာင္း၊ ဤဘဂၤ ါလီမ်ား က်ဴးေက်ာ္ ၀င္ေရာက္လာမႈကို မတားဆီးခဲလွ်င္ လူမ်ိဳးေရး အဓိကရုဏ္း ျဖစ္လာႏိုင္သည္ဟု အစီရင္ခံခဲ့ေႀကာင္း ေတြ ့ရပါသည္။ ထိုသို ့စံု စမ္းေရး ေကာ္မရွင္က သတိေပးခဲ့သည့္အတိုင္းပင္ ဒုတိယ ကမၻာစစ္ႀကီးအတြင္းတြင္ ဘဂၤါလီ လူမ်ိဳးတို ့ႏွင့္ ရခိုင္လူမ်ိဴးအႀကား ႀကီးမား ေသာ လူမ်ိဳးေရး အဓိကရုဏ္းႀကီး ျဖစ္ေပၚေစခဲ့သည္။ ထိုအဓိကရုဏ္း၌ မ်ားစြာေသာ အျပင္မဲ့ ရခိုင္ အမ်ိဳးသမီးမ်ား၊ ရခိုင္သက္ႀကီးရြယ္အို မ်ား၊ ရခိုင္လူမမယ္မ်ား အသက္ဆံုးရႈံးခဲ့ရဘူးသည္။ ေမာင္ေတာႏွင့္ ဘူးသီးေတာင္နယ္မ်ား၌ အိမ္တစ္ေဆာင္မက်န္၊ ရြာတစ္ရြာမက်န္၊ ဘုန္းေတာ္ႀကီးေက်ာင္း တစ္ေက်ာင္းမွမက်န္ မီးရိႈ ့ဖ်က္ဆီးခံခဲ့ရဘူးသည္။ ထိုျပႆနာမ်ားေႀကာင့္ မ်ားစြာေသာ မူလဌာေန ရခိုင္အမ်ိဳးသား တို ့သည္ မိမိတို ့၏ လယ္ယာေျမမ်ား၊ ျမိဳ ့ရြာ၊ ေဒသအားလံုးကို စြန္ ့ခြာ၍ စစ္ေတြ၊ ေက်ာက္ေတာ္၊ ေျမာက္ဦး၊ မင္းျပား၊ ေပါက္ေတာ၊ ေျမပံု စေသာ ျမိဳ ့နယ္မ်ားသို ့ထြက္ေျပးခဲ့ႀကရသည္။
ရခိုင္ျပည္ကို အဂၤလိပ္တို ့၀င္လာစဥ္က စစ္ေတြခရိုင္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအရာရွိ အေရးပိုင္ မစၥတာစမတ္၏ လူဦးေရသန္းေခါင္စာရင္းအရ ဘဂၤလီ သံုးေသာင္းရွိသည္ဟု ေဖာ္ျပထားသည္။ ထို ့ေႀကာင့္ အဂၤလိပ္ေခတ္တြင္ ရိုဟင္ဂ်ာလူမ်ိဳး လံုး၀ (လံုး၀) မရွိေႀကာင္း ထင္ရွားသည္။ ရိုဟင္ဂ်ာလူမ်ိဳးဟူ၍ ကမၻာ ့သမိုင္းတြင္လည္းေကာင္း၊ အေရွ ့ေတာင္အာရွ သမိုင္းတြင္းလည္းေကာင္း မေတြ ့ရွိရပါ။ ရခိုင္ ကိုျမန္မာတို ့သိမ္ပိုက္စဥ္ကလည္း ရခိုင္တြင္ ဘဂၤလီလူမ်ိဳးမ်ား ရိုဟင္ဂ်ာလူမ်ားမ်ားရွိေႀကာင္း ရခိုင္သိမ္းမွတ္တမ္းမ်ားႏွင့္ ျမန္မာ့သမိုင္း မွတ္တမ္းတြင္လည္း မေတြ ့ရွိပါ။ ျမန္မာလြတ္လပ္ေရးႀကိဳးပမ္းမႈ သမိုင္းမ်ားတြင္ နယ္ခ်ဲ ့တို ့ကို ျမန္မာတိုင္းရင္းသားမ်ားဆန္ ့က်င္တိုက္ခိုက္စဥ္ကလည္း ရိုဟင္ဂ်ာလူမ်ိဳးမ်ား ပါ၀င္ေႀကာင္း မေတြ ့ရွိရပါ။
လြပ္လပ္ေရး ရျပီးေခတ္တြင္ ဘဂၤလီ တစ္ခ်ိဳ ့က မူဂ်ာဟစ္ အမည္ခံကာ ၁၉၄၈ မွ ၁၉၆၀ ခုႏွစ္အထိ ဆယ္ႏွစ္ဆယ္မိုး ဆိုးသြမ္းဆူပူ ေသာင္းက်န္းလာခဲ့သည္။ ၁၉၅၁ ခုႏွစ္ ဇူလိုင္လတြင္ ေမာင္ေတာျမိဳ ့နယ္ေတာင္ပိုင္း အလယ္သန္ေက်ာ္ ေက်းရြာ၌ မူဂ်ာဟစ္ဆိုသူမ်ားႏွင့္ အရပ္ရပ္မွ ေသာင္းက်န္းသူ ဘဂၤလီေခါင္းေဆာင္မ်ား ပူးေပါင္းကာ ညီလာခံက်င္းပျပီး ဖ.ဆ.ပ.လ အစိုးရသို ့အိတ္ ဖြင့္ေပးစာ ေပး၍ “ မြတ္ဆလင္ျပည္နယ္” ဖြဲ ့စည္းေပးရန္ စတင္ေတာင္းဆိုလာခဲ့ႀကသည္။ ၁၉၅၁ ႀသဂုတ္လတြင္ ဘူးသီးေတာင္ပါလီမန္ အမတ္ Abdul Gaffa အဗၺဒူဂါဖားက ရန္ကုန္ျမိဳ ့ထုတ္ Guardian ဂါးဒီးယန္း သတင္းစာတြင္ ရိုဟြန္ညာ(ေနာင္ ရိုဟင္ဂ်ာ) ဟူေသာ လူမ်ိဳးသစ္တစ္ခုတီထြင္ကာ အဂၤလိပ္ဘာသာျဖင့္ စတင္ေဖာ္ျပသံုးစြဲလာခဲ့သည္။ ထိုသို ့အဗၺဒူဂါဖား လိမ္ညာမႈကို ရန္ကုန္တကၠသိုလ္ ေက်ာင္းသား ကိုေဖၚဇံက ၁၉၅၁ ခုႏွစ္ စက္တင္ဘာထုတ္ ဂါးဒီးယန္း သတင္းစာ၌ပင္ လိမ္ညာမႈအျဖစ္ ေ၀ဖန္ပယ္ခ်တုန္ ့ျပန္ေရးသားခဲ့ သည္။
ေရွးအခါကပင္ ရခိုင္တိုင္းရင္းသားမ်ားႏွင့္ ေအးအတူပူအမွ် ေနထိုင္လာႀကေသာရခိုင္ မ်ိဳးႏြယ္စုမ်ားမွာ ေတာင္သား၊ ေခ်ာင္းသား၊ ရမ္းျဗဲသား၊ သက္၊ ျမိဳ၊ ခမြီး၊ ဒိုင္းနက္မ်ား ျဖစ္သည္ဟု RB Smart ၏ Akyab District Gazetter တြင္ေသခ်ာ သုေတသန ျပဳ ေဖာ္ျပထား သည္။ ၎အျပင္ ျပည္ေထာင္စု သမၼတ ျမန္မာႏိုင္ငံေတာ္ အစိုးရအဖြဲ ့မွ အတည္ျပဳထားေသာ ျပည္ေထာ္စုဖြားတိုင္းရင္းသားလူမ်ိဳး ၁၃၅ မ်ိဳးစာရင္းတြင္ ရခိုင္ ၊ သက္၊ ျမိဳ၊ ခမီြး၊ ဒိုင္းနက္၊ မရမာႀကီး၊ ကမန္ ဟု (၇ )မ်ိဳးစာရင္ျပဳစု တင္ျပထားသည္။ ထို ့ေႀကာင့္ ရခိုင္သမိုင္းတြင္ မည္သည့္အခါမွ် မွတ္တမ္းမွတ္ရာမ်ား လံုး၀မရွိခဲ့ေသာ ရိုဟင္ဂ်ာဆိုေသာ လူမ်ိဳးသစ္ဖန္တီးသူကို ရခိုင္တိုင္းရင္းသားလူမ်ိဳးႏြယ္စု မဟုတ္ေႀကာင္း ျမန္မာတိုင္းရင္းသားမ်ားအားလံုးက အတိအလင္း ကန္ ့ကြက္ပါသည္။